محممد تقي خان سولطانزاده پوسيان

" محممد تاغي خان محممد باغير خان اوغلو سولطانزاده پوسيان" 7 آوقوست 1891-جي ايلده تبريز شهه رينده حربي مولکدار عاييله سينده دوغولموشدور. آتاسي مايور "محممد باغير خان عينايت السولطان"ين نسلي ١٩عصرين ايكينجي ياريسيندا شيمالي آزربايجانداکي شرور ماحالينين پوسيان کنديندن کؤچوب تبريزه گئتميشدي. تاغي خان’ين فاميليياسي (سوي ادي) سولطانزاده اولسا دا، کندين آدي ايله پوسيان چاغريليردي.

تاغي خان’ين نسلي اساسن ايگيد، دؤيوشکه ن حربچيلردن عيبارت ايدي. اونون آتاسينين عميسي "عابباس قولو آغا" مظهر تخللوصو ايله گؤزه ل غزللر يازيردي. سونرالار خوراساندا قولدورلارلا ووروشمالاردا اؤلدورولموشدو. ايکي عميسيندن بيري ميرپنج "محممد علي خان" هم شاعير، هم ده تبريز ذهبيييه [مذهبي طريقت] طايفاسينين باشچيسي ايدي. او، حربچي اولموش، 1880-جي ايلده وفات ائتميشدير. ديگر عميسي، گئنئرال "حمزه خان پوسيان" ايسه 1915-جي ايله قده ر ياشاميشدير.

محممد تاغي خان’ين بؤيوک قارداشي "قولام ريضا خان" ١. دونيا موحاريبه سي دؤورونده فارس ايالتي ژاندارم قوووه لرينين رييسي اولموشدور. ايالتده اينگيليسلر علئيهينه قاشقايلارين عوصياني باشلانديقدا قولام ريضا خان دا قارداشي "علي قولو خان"لا اونلارا قوشولموش، شيرازداکي اينگيليس کونسولونو تنگيستانليلارا وئرميشدي. بؤيوک مولکدار قوام شيرازي ايله ايلک ووروشمالاردا اسير دوشمه مکدن اؤترو ايکي قارداش بير-بيرينه آتش آچميشديلار. اوچونجو قارداشي "حئيدرقولو خان پوسيان" ايسه "محممد تاغي خان"لا برابر خوراسان عوصيانيندا ايشتيراک ائتميشدي.

پالکوونيکين آناسي "عيززت الحاجييه خانيم" مشهور آزادليق سئوه ر قادينلاردان و مشروطه حركاتينين ايشتيراکچيلاريندان بيري ايدي. "ستتارخان"ين تشببوثو ايله موجاهيدلره گئييم تيکيلمه سي، طيببي يارديم گٶسته ريلمه سي ساحه سينده خيدمتيني اسيرگه مه يه ن قادينلار آراسيندا عيززت الحاجييه خانيم فرقله نيردي. شوبهه سيز کي، بئله آنانين تربييله نديردييي اوغلانلار قهرمان اولمالي ايديلر.

محممد تاغي خان 1899-1905-جي ايللرده تبريزين "لوقمانيييه" مدرسه سينده درس اوخوموش، فارس و عرب ديللريني اؤيره نميشدي. بوندان باشقا او، منطيق، يئني عئلملر، ائو شراييطينده ايسه عاييله عنعنه سينه گؤره فيرانسيز، روس ديللرينه، ريياضياتا، تاريخه، ادبيياتا دا يييه له نميشدي.

بوندان سونرا او، تحصيليني آرتيرماق مقصديله 1906-جي ايلده تئهرانا اوز توتموش، 5 ايل "مدرسه-يي نيظامي" آدلي حربي ضابيطليک مکتبينده اوخوموشدو. 1911-جي ايلده "مدرسه-يي نيظامي"ني بيتيريب لئيتئنانت روتبه سيله حربي قوللوغا گيره ره ک، کاپيتانليق درجه سينه دک يوکسه لميشدي.

محممد تاغي خان تئهراندا ايکن هم يئرليسي، مشروطه چي “حاجي محممد اغا تانباز” و اوغلو، اينقيلابچي “صاديق تانباز"ين آماللاريندان خئيلي تاثيرله نميشدي. شوبهه يوخدور کي، تئهراندا گؤزلري قارشيسيندا جريان ائده ن حاديثه لر، خوصوصن ده احوال روحيييه سيني اينقيلابي سمته يؤنه لتميشدي.

او، حربي مکتبده اوخويارکن آلتي آي موعلليم و ترجومه چي وظيفه سينده ده ايشله ميش، سونرا آديوتانت موترجيم وظيفه سيني ساخلاماقلا، سيراب (همدان- آزربايجاندا) حربي دسته سينين کومانديري اولموشدور.

او دؤورده قاجار سلطنتينين ضعيفلييي اوزوندن اؤلکه نين بير سيرا ايالتلري ايله پايتاخت آراسيندا علاقه لر يوخ درجه سينده ايدي. يوللاردا آغاليق ائده ن فئودال حربي دسته لريني و قولدورلاري تميزله مکدن اؤترو آمئريکالي پولکوونيک “مئريل "ين کومانديرلييي ايله گٶنده ريلميش باتاليون دا بير ايش گؤره بيلمه ميشدي. گنج محممد تاغي خان ايسه اؤز دسته سي ايله 1914-جو ايلده تئهران-همدان-کيرمانشاه يولونو آچميشدي. بو آغير و مورککب عمليياتا گؤره اونون اوچون مايور روتبه سي، ائله جه ده قيزيل مئدال ايسته نيلسه ده، حربي ناظيرليک گنج کومانديرين ياشينين آزليغيني بهانه گتيريب، مايورلوق روتبه سيني اسيرگه دي و يالنيز قيزيل مئدال وئردي. او دؤورده نشر اولونان “تئهران”، “همدان”، “کيرمانشاه” قزئتلري اونو “ان جسارتلي ضابيط”، “کندليلرين دادينا چاتان” آدلانديرميشدي.

م. پوسيان سونرا باشچيليق ائتدييي ژاندارم ائسکودرونو ايله لوريستانا گئتميش، بوروجئرد دؤيوشلرينده قولدورلاري داغيتميش، بعضي مورتجئع خانلاري حبس ائتمکله امين-آمانليق يارادا بيلميشدي. بو چارپيشمالاردا يارالانان کوماندير ساغالديقدان سونرا مايور روتبه سي آلميش و همدان [ازربايجاندا] باتاليونونون رييسي تعيين ائديله ره ک 1915-جي ايلين 14 دئکابرينا دک همين وظيفه ده چاليشميشدي.

او، همداندا [ازربايجاندا] ايکن کيرمانشاهدا تشکيل اولونموش ايران ميللي حٶكومتي سيلاحلي قوووه لرينين بو حيصصه سينه کوماندير قويولور. بو موددتده گنج تورک ظابيطي بيدسرخ، قزوين، کنگاور، کيرمانشاه جبهه لرينين کومانديري وظيفه سيني داشيميش، ايختييارينداکي 1500 نفرليک آتلي و پييادا حيصه لرله روس و اينگيليس قوشونلارينا قارشي مووففقيتلي يوروش عمليياتلاري آپارميشدي.

بو آزؤمورلو حٶكومتت عوضولري موهاجيرته مجبور اولدوقدا، او دا اونلارلا بيرليکده ايستانبول’ا و سونرادان 1917-جي ايلده برلين’ه گئتميشدي. اورادا اه وول موعاليجه کورسو گئچميش، سونرا آلمانييا اوردوسونون طيياره چيليک مکتبينه داخيل اولموشدور. گنج حربچي يورولمادان اؤيره نير، آويياسييا تئخنيکاسينا يييه له نيردي. قيسا موددت عرضينده او، 33 دفعه اوچوش گئچيرميشدي. لاکين يئنيدن جيددي شکيلده خسته له نديييندن، پييادا قوشونلارينا ده ييشيلميشدي. آزربايجان ديياسپوراسينين بو گنج عوضوو آلمانييا اوردوسونداکي خيدمت زاماني ميللتينين حرب ساحه سينده نه يه قادير اولدوغونو آلمان حربچيلرينه گٶسته رميشدي.

اؤلکه ده گئده ن اينقيلابي حركات زاماني محممد تاغي خان لايپزيك شهه رينه گئديب ريياضيات و موسيقي تحصيلي آلماغا باشلايير. تحصيل آلديغي دؤورده بو تورک اوغلو موعلليملرينين عاييله سينده ائله خوش تاثثورات ياراتميشدي کي، موعلليمي و موعلليمينين قاديني “کناير” سونرالار، اونون حاقيندا کيتاب يازميش، محممد تاغي خاني “ان نجيب ايرانلي” آدلانديرميشدي.

م. پوسيان آلمان ايمپئريياليزمينين قوشونلاريندا خيدمت ائتسه ده، ايمپئريياليزم علئيهينه عوصيانلاري اؤز گؤزلري ايله گؤرور و شوبهه سيز، اؤزو اوچون، وطنين آزادليغي اوچون نتيجه چيخاريردي.

گئري قاييدان باش گنج تورک ضابيطي ايسوئچه گلميش، اورا ايله تانيش اولموش، سونرا پئتروقرادا يوللانميشدي. بو زامان پئتروقراد اوکتيابر چئوريليشيندن سونراکي تلاطوملر ايچه ريسينده ايدي. اونا دا سؤز يوخدور کي، روسييا بولشئويکلرينين صينفي برابرليک، ايمپئريياليزم، موستمله كه چيليک، ميللي ظولم علئيهينه يايديقلاري شوعارلار، آپارديقلاري تبليغات 28 ياشلي آلوولو آزادليق عاشيقينه تاثيرسيز قالا بيلمه زدي. يئري گلميشکن قئيد ائده ک کي، پتروقرادداکي 1917-جي ايل اوکتيابر چئوريليشينده م. پوسيان’ين بير سيرا هم يئريليلري، او جومله دن مشهور اينقيلابچي “حئيدرعميوغلو” و قارداشي “سولئيمان تاري وئردييئو” ده فعال ايشتيراک ائديرديلر.

آوروپاني گزيب دولاشميش، بير نئچه ساحه ده تحصيل آلميش و گؤزو بير چوخ حقيقتلره آچيلميش محممد تاغي خان 1920-جي ايلده انزلي [ازربايجاندا] يولو ايله ايران’ا قاييتدي.

دئييله نلره گؤره، 1915-جي ايلده قاجارلار دؤولتينين غربينده کي تورکييه عسگرلري مارش اوخويارکن اؤلکه نين بوتؤولوکده اونلارين اولاجاغيني سؤيله ديکلريني ائشيده ن ضابيط م. پوسيان اه وول مکتوبلا، سونرا شخصن تورکييه کوماندانينا موراجيعت ائتميش، قطعي ائعتيراضيني بيلديرميشدي. مارشين سؤزلريني ده ييشيب قارداشليق روحونا سالينديغيني ائشيده ن و سئوينه ن کوماندير سونراکي ' "وار اولسون غئيرتلي، قهرمان اوغلو محممد تاغي خان پوسيان!” جومله سينه يئنه ائعتيراض ائتميشدي.

اونون وطنپرورليييني و قهرمانليغيني حتتا اؤلومونده بؤيوک رول اويناميش گيزلي پوليس رييسي “باغير عاميلي” و “ناصير سسکر” ده يازميشدير. تاريخچي “م. موجتهيدي” ايسه يازير: “تواضؤعکارليق، اوتانماق و حياليليق، عيففت، عاليجنابليق، اؤزونون تعريفينه يول وئرمه مک، خيدمتلريني و هونرلريني باشقاسي ايضاح ائده رکن ناراحات اولماق کولونئلين (فيرانسيزجا “پولکوونيک”دئمکدير) باريز صيفتلريندن ايدي”.

" ملک الشعرا” باهار محممد تاغي خان’ين قالديرديغي عوصيانين علئيهينه اولسا دا، شخصييتيني، جسارتيني، وطنپرورليييني تعريف ائتميشدي. شاعير باهار گئچميش دوستونون حيات يولوندان بحث ائده ره ک يازيردي کي، محممد تاغي خان موهاجيرت دؤورونده شيخ حسن تئهراني ايله دوست ايدي. من و تئهراني دئموکرات فيرقه سيندن ايديک. م. تاغي خان دا بو فيرقه يه مئييللي ايدي و اونا اينانيردي. تئهرانينين ائوينده اونونلا گؤروشوب خوراساندا بير حربي-ميللي جمعييتين مرکزينين ياراديلماسي باره ده گئديردي. اصلینده اونون بو ايشلردن اؤترو اوره يي گئديردي. او، کمال-ي ممنونييتله بيزيم ايضاحاتيميزي قبول ائتدي...

دئمک لازيمدير کي، اؤلکه ده گئده ن مورککب ايجتيماعي-سياسي پيروسئسلر مرکزي حاکيمييتي خئيلي ضعيفله تميشدي. ايالتلرين مرکزدن قاچما مئييللري، خوصوصن ده داوام ائده ن شئيخ محممد خيياباني (ازربايجان) و گيلان حركاتي تئهراني سارسيتميشدي. لاکين، عئيني زاماندا بعضي يئرده خانليق، فئوداللارين اؤزباشيناليغي کيمي مورتجئع پيروسئس ده اينکيشافدا ايدي. او جومله دن خوراساندا باشي پوزوقلوق، قولدورلوغون ال-آياق آچماسي ايقتيصادي-تيجارت علاقه لرينين گئديش-گليشين پوزولماسي و زييارت يوللارينين قورخولو شکيل آلماسي ليبئرال بورژوازيياسينين حٶكومتته تضييق گٶسته رمه يه وادار ائديردي. نتيجه ده مشير الدوله حٶكومتيتي بو ايالتده ژاندارم قوووه لريني گوجله نديرير، اؤزباشيناليغي آرادان قالديرماق اوچون محممد تاغي خاني اورا ژاندارم رييسي گٶنده رمک مجبورييتينده قالدي. 1920-جي ايلين اوکتيابريندا پولکوونيک مشهده گٶنده ريلدي. بو دئموکراتيک قوووه لرين غلبه سي دئمک ايدي.

کولونئل م. پوسيان مشهده گلديکدن سونرا دئموکرات فيرقه سينين عوضولري ايله ياخينلاشير، اونلارلا ايش آپارماغا باشلايير. او، يئرلي ايرتيجاعنين والي قوام السلطنه يه و اينگيليس کونسولونا آرخالانديغيني بيليردي. ايرتيجاعا قارشي موباريزه آپارماقدا ايسه اونا فيرقه نين گؤرکه ملي عوضولريندن حاجي محممد آغا تاهباز محممد هاشيم ميرزه انسر، حاجي حوسئين آغا ماليک کيمي ليبئرال بورژوا-مولکدار نوماينده لري، موترققي فيکيرلي روحانيلر، مشهدده ياشايان آزربايجان تاجيرلري، صنايئع صاحيبلري، اصناف و كسبکارلار كٶمه ك ائديرديلر. مشهدين گؤرکه ملي صنايئع صاحيبلريندن علي خان، محممد خان عميوغلو قارداشلاري کولونئلين معاريف، مدنييت ساحه سينده ايصلاحات تدبيرلريني حياتا گئچيريلمه سيندن اؤترو ماددي يارديم ائتمه يي عؤهده لرينه گؤتورموشدولر. ايالتين يئني ژاندارم رييسي “ميللي کوميته” آدلي تشکيلات ياراداراق اونون شؤعبه لريني باشقا شهه لره ده ياييردي. تئزليکله تشکيلاتين 3000-نه ياخين عوضوو اولدو.

م. پوسيان رييسلييه گئچه ن کيمي ژاندارمئرييانين بودجه سيني قوام السلطنه′نين جيبينه آخماقدان آزاد ائديب، ايداره نين خرجلرينه يؤنه لتدي. بو، قوام السلطنه ايله اونون ايلک توققوشماسي ايدي. لاکين محممد تاغي خان آزادليق دوشمني احمد قوام السلطنه و اينگيليس کونسولونون نوماييشکرانه شکيلده جزالانديرماق ايسته ديکلري سياسي محبوسلاري دا آزاد ائديب ايرتيجاعا ايکينجي ضربه ووردو. اوچونجو ضربه داها آغير ايدي: تورک محممد تاغي خان يوز ايللر بويو خوراساندا اؤزباشيناليق ائده ن، ايندي ده والي و اينگيليس کونسولو طرفيندن بير چوخ مقصدلر اوچون ايستيفاده اولونان فئودال حربي قوووه لريني داغيتميشدي.

کولونئل مشهده گله رکن تئهراندان اؤزو ايله بير دسته ضابيط گتيرميشدي. اکثرييتي تورکلر اولان بو دسته نين ترکيبينه مايور ايسماعيل خان باهادير، مايور علي ريضا خان شمشير، سولطان (کاپيتان - ن.ه) سئييد مؤحسون خان کاظيمي، سولطان علي عسگر خان ريفعت، سولطان قولام حوسئين خان ساقفي، سولطان علي عسگر خان قاجار، سولطان حوسئن خان دؤولتشاهي، سولطان ميرزه علي خان ايزدي، ناييب (ليتنانت - ن.ر.) آغا خان خوشگين، ناييب حاجي خان تفريشي، ناييب محممد خان، ناييب جلال خان زماني، سولطان نور علينقي خان حکيمي، ناييب عليسفر خان موسار، ناييب داوود خان سيناقي، ناييب تاغي خان تاووس، سولطان قولام حوسئين خان پئدر، سولطان ائحسانوللا خان آذرخيش و ب. داخيل ايدي.

پولکوونيکين ايلک گؤردويو ايشلردن بيري والي قوام السلطنه´ني حبس ائتمک اولدو. مشروطه حركاتيندان اوزو بري چيرکين عمللري، آزادليق علئيهينه گؤردويو ايشلرله اؤزونو لکه له ميش بو سيياسي فيتنه کارين حربي قاراگوروهو سارسيتماقلا ياناشي موترققي قوووه لره قول-قاناد وئردي. قوام السلطنه ايله برابر 40 قاتي ايرتيجاعجي دا حبسه آلينيب، املاکي موصاديره ائديلدي. بونلاري گؤره ن خوراسان اهاليسي شنليک ايچينده ايدي.

لاکين آتاسينين ياخين دوستو، دئموکرات فيکيرلي حاجي محممد تاهباز، گيلان رئسپوبليکاسينين خاريجي ايشلر ناظيري م. ج. پيشه وري ايله گؤروشلردن آلديغي تاثثوراتلا محممد تاغي خان داها درين، ايچتيماعي-سيياسي، ايقتيصادي ايصلاحاتلارا ال آتيردي. او، ضابيط قولام حوسئين خان پئدرين باشچيليغي ايله “ميللي خزينه” آدلي فوند ياراتميشدي. سويقونچو، ظولمکار فئوداللاردان موصاديره ائديله نلر بعضي ليبئرال دؤولتليلرين، خئيريييه چيلرين وئرديکلري ايعانه، همچينين، تورکوستاندان موهاجيرلرين آشقاباددان گٶنده رديکلري قيزيللار بو فونددا ساخلانيليردي.

شوبهه سيز کي، ايرتيجاع دا اليني الي اوزرينه قويوب اوتورماميشدي. حبس اولونوب تئهرانا گٶنده ريله ن قوام السلطنه سئييد ضيانين دئوريلمه سيندن سونرا باش ناظير پوستونو اله گئچيريب، گئچميش جينايت شريکي نجد السلطنه ني خوراسانا والي گٶنده ردي. لاکين ويلايتده آنتي-دئموکراتيک احوال-روحيييه ني قيزيشديرديغينا گؤره او دا حبسه آلينيب مولکو موصاديره ائديله ره ک “ميللي خزينه”يه وئريلدي. 1921-جي ايل 25 آپرئل تاريخلي مشهد زحمتکئشلرينين عظمتلي نوماييشي صاباحيسي گون آپرئلين 26-دا محممد تاغي خاني قطعي طلبله خوراسان واليلييينه گتيردي.

يئني والي درحال داها درين ايصلاحاتلارا ال آتدي. بئله کي، گوندوزلر “قورويوب”، گئجه لر قولدورلوق ائده ن قوام السلطنه توفنگچيلري، همچينين موستبيد مامورلار ايشدن اوزاقلاشديريليب عوضينده او دؤورون رسمي سندلرينده “دمير دسته”، “فدايي”، “کولونئلين فداييسي” آدلانديريلان “خوصوصي قيواردييا تشکيلاتي” ياراديلدي. “خوصوصي قيواردييا”ني سجييه له نديره ن چاغداش مو´لليفلردن بيري يازيردي: “دمير دسته” مرحوم کولونئلين رشادتلي و شوجاعتلي، جاوان آزربايجانلي فداييلردن تشکيل اولونموشدو. چوخ آز اوردولاردا بئله نفرلر اولا بيله ر. چونکي نئچه يوز نفرليک بو دسته کولونئلله موناسيبتده نئچه يوز بدنده اولان بير روح کيمي ايدي و اؤز ايمتاحانلاريني دا بئله وئرديلر”.

خوراسان ژاندارمئريياسينين اساسيني تشکيل ائده ن قوروپلاردان بيري ده “کاوه پارتيزان اوردوسو” ايدي. محممد تاغي خان پوسيانا (گئنئرال حمزه خان پوسيانين اوغلو) تاپشيرميشدي. او ايسه بو ساحه ده يوکسه ک تجروبه لي حربچي ايدي.

خوراسانين گنج واليسي، آزربايجان ديياسپوراسينين فعال عوضوو، ياخين گله جکده اوزله شه جه يي ايرتيجاع قوووه لرينين نهنگليييني، دؤيوشلرين آمانسيزليغيني نظره آليب مشهدده سئرژانت، لئيتنانت يئتيشديره ن حربي مکتب آچديرميشدي. اوراني قورتارانلارين بير حيصصه سي سونرادان باش قالديران ايرتيجاعا قارشي دؤيوشلرده قهرمانليقلار گٶسته رديلر. م. پوسيان اؤزو ده همين مکتبده موختليف ايختيصاصلاردان درس دئييردي. طلبه لريندن پولکوونيک صفاپور وطنپرورلييي، فداکارليغي دؤيوش قابيلييتيني موعلليميندن اؤيره نديييني يازيردي.

کولونئل سولطانزاده مرکزين خوراسانداکي آرخا-داياغيني سارسيتماق، يئرلي ايرتيجاعني سينديرماق اوچون 5 مين سيلاحلي دؤيوشچويه ماليک هزاره ائلينين باشچيسي، بؤيوک فئودال شوجاع المولکو مغلوب ائديب، افغانيستانا قاچيرميش، هئچ کيمي تانيمايان سالار خانا ضربه لر ووروب ايستئحکاميني آلميش، خانلارين ايللردن بري وئرمه ديکلري وئرگيلري توپلاميشدي.

دره به يلييين اورتادان قالديريلماسينين هم ايمام ريضا زييارتگاهينين جانلانماسينا، هم تيجارتين آرتماسينا، هم ده يئرلي صنايئعين گئنيشله نمه سينه موهوم کؤمه يي وار ايدي. اؤلکه نين “آفتاب-ئ شرق”، “مينو”، “روح ال-قودس” آدلي قزئتلري گنج والينين بو حرکتلريني ايمام ريضايا درين محببتي ايله ايضاح ائديرديلر. محممد تاغي خان سانکي واختين آزليغيني ايرتيجاعنين بوتون آزقينليغي ايله هوجوما گئچه جه ييني باشا دوشوب تله سير، عئيني واختدا بير نئچه آغير ايشي گؤروردو. والي بير ياندان صنايئع يوکسه ليشي اوچون مصلحتله شمه لر آپارير، بير ياندان يئتيمخانالار آچاراق صاحيبسيز اوشاقلاري دؤولت حيمايه سينه آلير، بير ياندان خوراساني مکتبلر شبکه سينه بورومه يه چاليشير، مشهدده، نيشاپوردا و بعضي کندلرده ايبتيدايي، پئشه، اورتا، حتتا عالي مکتبلر آچديريردي. مشهد مکتبلرينده تاريخ، جوغرافييا، هندسه، موسيقي، حئساب فنلري گئچيريليردي، ژاندارملارين اوشاقلارينين آيريجا تحصيل پيروقرامي حاضيرلانميشدي. همچينين، خسته خانالارين آچيلماسيندا کند و قصبه لره 2-3 نفرليک سييار طيبب دسته لرينين گٶنده ريلمه سينده حکيم و کولونئلين خيدمتلري ميثيلسيز ايدي.

عوصيان رهبري باشقا ايشلرله ياناشي مدنييت، اينجه صنت و ادبييات ساحه سينده ده تدبيرلره ال آتيردي. بو ايشده، شوبهه سيز کي، ايالتده کي چوخ ساييلي آزربايجان ديياسپوراسي عوضولري اونا کؤمه ک ائديرديلر. او، بير اينسان قوووه سينين و شوعورونون وئردييي ايمکان داخيلينده هر بير ايشي گؤروردو. اينگيلتره نين مشهدده کي کونسوللوغوندا توپلانميش سيلاحلارين موصاديره سي بو قبيلدن ايدي.

لاکين باشدا قوام السلطنه اولماقلا، تئهران حٶكومتي نه فارس شووئينيزمي، نه يئرلي قاراگوروه، نه ده اؤلکه ني سويوب-داغيدان خاريجيلر بو تورک اوغلونون خوراساندا، گله جکده ايسه بلکه ده بوتون ايراندا حاکيملييينه دؤزه بيلمه زديلر. اونلار تصادوفلره اوميد باغلامادان هر جور تخريبات ايشلري آپاريرديلار”. قوام السلطنه ويلايته تئز-تئز جاسوسلار گٶنده رير، اونلاري واليليکده، ژاندارم، پوليس ايداره لرينده، موختليف موسسيسه لرده، تشکيلاتلاردا وظيفه لره دوزله تديريردي. بئله تخريباتچيلاري ضابيطلر آراسيندا يئرله شديرمه يه ده مووففق اولموشدو. اطرافدا ايسه ميللي-آزادليق حركاتلارينا، دئموکراتيک قوووه لره آغير ضربه لر وورولماقدا ايدي. واختيله محممد تاغي خاني خيياباني حركاتي علئيهينه دؤنده رمک ايسته يه نلر بو آرزويا چاتماسالار دا، 1920-جي ايل سئنتيابرين 14-ده عوصياني قان ايچينده بوغموشدولار. 1921-جي ايل اوکتيابرين اه ووللرينده گيلان رئسپوبليکاسي دا ييخيلدي. اه وولجه ميرزه کيچيک خان، دالينجا مشهور اينقيلابچي حئيدر عموغلو اؤلدورولدو. بو قانلي آکسييالاردا قوام السلطنه ايله ياناشي حربي ناظير ريضا خان پهلويني و قاتي سولجو، دينسيز ائحسانوللا خان’ين رولو آز دئييلدي. دينسيز حركاتلاري ايله حركاتي لاخلادان اينقيلابچي ائحسانوللا خان قاچيب آشقاباددان خوراسان عوصيانچيلارينا اؤز کؤمه ييني تکليف ائتديکده، وضعييتي آغيرلاشان عوصيان رهبري بئله جاواب وئرميشدي: “سيزين ياخشيليغينيزي ايسته ميره م، پيسليک ائله مه يين”.

ريضا خان’ين ايسه قهرمان تورک اوغلو ايله آيري حاق-حئسابي وار ايدي. هله 1915-جي ايلده همدانا [ازربايجاندا] ژاندارم رييسي گٶنده ريلميش م. پوسيان شهه رده اؤزباشيناليقلار تؤره دن قازاقلارين قارشيسيني آلماق اوچون کومانديرلري ريضا خانا طلب گٶنده رميشدي. طلب جاوابسيز قالديقدا محممد تاغي خان ريضا خان’ين قرارگاهينا گيريب قازاقلاري ترک سيلاح ائتميش، کومانديري حبسه آلميشدي. اوچ گون حبسده ياتان ريضا خان آزغينليقلارا سون قويان فرماني ايمضالاماغا مجبور اولموشدو.

ايندي تئهران حٶكومتتيندن امر آلان ريضا خان 5 مين قوشون، چوخلو توپ، پولئميوت و باشقا سيلاحلارلا مشهد اوزه رينه يورويوردو. يئرليزعفرانلي، شادلو [كورد] طايفالارينين حربي قوووه سي ده دٶولت قازاق اوردوسونا قوشولدو. قوام السلطنه نين 700 نفرليک تخريبات دسته سي آرتيق اؤز ايشيني گؤرموشدو. گورگان ژاندارم دسته سي و قوچان خانلاري دا عوصيانچيلار علئيهينه چيخيرديلار. خايين ژاندارملار، او جومله دن، تخريباتچيلار طرفيندن جاماعاتين سويولماسي، خالقدان زورلا وئرگي آلينماسي، عوصيانچيلارين يئرلرينين ده ييشديريلمه سي، ژاندارملارين بيله-بيله اسير وئريلمه سي حرکتي ضعيفله دير، مودافيعه ني بوشالدير، مشهدده اولاجاق هوجومون يوللاريني آچيردي. بونون اصل باعيثکارلاري آراسيندا کوردلر موهوم رول اويناييردي.

محممد تاغي خان دؤرد طرفدن موحاصێره يه آلينميشدي. خيانتلرين ايسه آردي-آراسي کسيلميردي. عوصيان رهبري جعفراباددان کؤمه ک گؤزله دييي زامان اوراداکي ژاندارم باشچيلاري حسن خان پوليتيک و سئييد حسن خان فخراي مشهده گٶنده ريله جک مرمينين، گولله نين قارشيسيني آلدي. عوصيانين سون داياق منطقه سي رابيطه سيز، سورساتسيز قالدي.

واختيله اوکتيابر چئوريليشيني آلقيشلايان، ر.س.ف.س.ر-ين تئهرانا گٶنده ردييي صلاحييتلي سفيري ف. آ. روتشتئيني قبول ائديب، شرفينه ضييافت وئره ن، لئنينين ساغليغينا باده قالديران، سفيري پايتاختا آپارماق اوچون بير وزوود ژاندارم آييران و اونلاري موکافاتلانديران کولونئل م. پوسيان آشقابادا، باکييا تئلقراملار گٶنده ريب كٶمه ك ايسته دييي زامان اوميدسيز وضعييته دوشموشدو. بولشئويکلره اينانان محممد تاغي خان اونلاري يالنيز سون آندا تانيميشدي. ر.س.ف.س.ر خالق خاريجي ايشلر کوميساري تئهرانا ف. آ. روتشتئينه گٶنده ردييي 5 اوکتيابر 1921-جي ايل تاريخلي، 8348/8 ساييلي تئلئقراميندا يازيردي: “بيزيم ايرانداکي سيياستيميز شاهلا شاهليق علئيهينه چيخانلار آراسينداکي موباريزه ده سون درجه ائحتيياطلي اولماق، بيطرفلييي ساخلاماق، داخيلي ايشلره قوشولماماقدير. اوميد ائديريک کي، کيروو و حربي کوميسييا آنلاشيلمازليغي آرادان گؤتوره جک."

بو کيچيک تئلئقرامين آرخاسيندا گيلان و خوراسان عوصيانلارينين فلاکتلي سونلوغو گيزله نيردي. بونو همين سندلر مجموعه سينين آرخاسيندا وئريلميش قئيد آچيق-آيدين بلله نديرير. قئيدده گٶسته ريلير کي، سووئت حٶكومتتي 1920-21-جي ايللرده گيلان و قونشو شيمالي ايران (جنوبي آزربايجان نظرده توتولور - ن.ر.) ايالتلرينده عوصيانچي دسته لرله شاه اوردولاري آراسينداکي دؤيوشلره قاريشماغين قارشيسيني قطعي شکيلده آلماق اوچون س. م. کيرووا گٶسته ريش وئريب.

بو نظارتين حياتا گئچيريلمه سي اوچون سووئت حٶكومتتي 1921-جي ايلين اوکتيابريندا باکييا س. م. کيرووون سرانجامينا حربي اينقيلاب شوراسينين خوصوصي حربي کوميسيياسيني گٶنده ريب.

دوغرودان دا، باکيدان خوراسان حركاتينا کؤمه يه گئده ن جنوبي آزربايجانلي فهله دسته لرينين قارشيسي تورک خالقلارينين غددار دوشمني س. م. کيروو طرفيندن آلينميشدي. يارانيشينين ايلک گونلرينده جلب ائديجي، پارلاق بياننامه لر، شوعارلارلا دونيا خالقلارينا موراجيعت ائده ن سووئت حٶكومتتينه هئچ ده برابرحوقوقلو، آزاد، موتتفيق شرق دؤولتلري دئييل، موستملکه لر لازيم ايدي. بئله اولماسايدي، بولشئويک س. اورجونيکيدزه مشروطه حرکتيني داغيتماز، خياباني عوصياني تکله نمه ز، ائرمني ميکاييل آواتئسيان (سولطانزاده) آدي ايله ايران ک.پ.´نين رهبرلييينه سوخولمازدي. حئيدر عموغلو ايسه اؤلدورولمه ز، محممد تاغي خان قاراگوروه الينده قالمازدي.

تماميله تکله نيب موحاصێره يه دوشه ن محممد تاغي خان تورکلرين "دمير دسته" دن اولان سون عوضولري ده سيرادان چيخديقدان سونرا بير نئچه يئريندن يارالاندي و اؤلدورولدو. دوشمنلر اونون باشيني کسيب قوام السلطنه و ريضا خان کيمي جللادلاردان موکافات آلماق ايسته ييرديلر. لاکين، بو قهرمانين اؤلومو ده گئنيش آزادليق نوماييشينه چئوريلدي. آزربايجانين مرد اوغلو محممد تاغي خان سولطانزاده پوسيان ابدي اولاراق خوراسان تاريخينده آزادليق، دئموکراتييا يولونون قهرمانليق سيموولو کيمي قالدي و اؤز خالقينا، وطنينه ده شؤهرت آبيده سي قويدو.
ناظيم ريضوان

MƏHƏMMƏD TƏQİ XAN SOLTANZADƏ PÜSYAN

“Məhəmməd Tağı Xan Məhəmməd Bağır Xan oğlu Soltanzadə Püsyan” 7 avqust 1891-ci ildə Təbriz şəhərində hərbi mülkədar ailəsində doğulmuşdur. Atası mayor “Məhəmməd Bağır Xan Inayət üs-sultan”ın nəsli XIX əsrin II yarısında Şimali Azərbaycandakı Şərur mahalının Püsyan kəndindən köçüb Təbrizə getmişdi. Tağı Xan’ın familiyası (soyadı) Soltanzadə olsa da, kəndin adı ilə Püsyan çağrılırdı.

Tağı Xan’ın nəsli əsasən igid, döyüşkən hərbçilərdən ibarət idi. Onun atasının əmisi “Abbasqulu Ağa” Məzhər təxəllüsü ilə gözəl qəzəllər yazırdı. Sonralar Xorasanda quldurlarla vuruşmalarda öldürülmüşdü. İki əmisindən biri mirpənc “Məhəmmədəli Xan” həm şair, həm də Təbriz Zəhəbiyyə tayfasının başçısı idi. O, hərbçi olmuş, 1880-ci ildə vəfat etmişdir. Digər əmisi, general “Həmzə Xan Püsyan” isə 1915-ci ilə qedər yaşamışdır.

Məhəmməd Tağı Xan’ın böyük qardaşı “Qulamrıza Xan” l. Dünya müharibəsi dövründə Fars əyaləti jandarm qüvvələrinin rəisi olmuşdur. Əyalətdə İngilislər əleyhinə Qaşqayların üsyanı başlandıqda Qulamrıza Xan da qardaşı “Əliqulu Xan”la onlara qoşulmuş, Şirazdakı İngilis konsulunu Təngistanlılara vərmışdı. Böyük mülkədar Qəvam Şirazi ilə ilk vuruşmalarda əsir düşməməkdən ötrü iki qardaş bir-birinə atəş açmışdılar. Üçüncü qardaşı “Həydərqulu Xan Püsyan” isə “Məhəmməd Tağı Xan”la bərabər Xorasan üsyanında iştirak etmişdi.

Palkovnikin anası “İzzət ül-haciyə Xanım” məşhur azadlıqsevər qadınlardan və Məşrutə hərəkatının iştirakçılarından biri idi. “SəttərXan”ın təşəbbüsü ilə mücahidlərə geyim tikilməsi, tibbi yardım göstərilməsi sahəsində xidmətini əsirgəməyən qadınlar arasında İzzət ül¬-haciyə Xanım fərqlənirdi. Şübhəsiz ki, belə ananın tərbiyələndirdiyi oğlanlar qəhrəman olmalı idilər.

Məhəmməd Tağı Xan 1899-1905-ci illərdə Təbrizin "Loğmaniyyə" mədrəsəsində dərs oxumuş, Fars və Ərəb dillərini öyrənmışdı. Bundan başqa o, məntiq, yeni elmlər, ev şəraitində isə ailə ənənəsinə görə Fİransız, Rus dillərinə, riyaziyyata, tarixə, ədəbiyyata da yiyələnmışdı.

Bundan sonra o, təhsilini artırmaq məqsədilə 1906-cı ildə Tehrana üz tutmuş, 5 il "Mədrəsə-yi nizami” adlı hərbi zabitlik məktəbində oxumuşdu. 1911-ci ildə "Mədrəsə-yi nizami”ni bitirib leytenant rütbəsilə hərbi qulluğa girərək, kapitanlıq dərəcəsinədək yüksəlmışdı.

Məhəmməd Tağı Xan Tehranda ikən həmyerlisi, məşrutəçi “Haci Məhəmmədağa Tanbaz” və oğlu, inqilabçı “Sadiq Tanbaz”ın amallarından xeyli tə’sirlənmışdı. Şübhə yoxdur ki, Tehranda gözləri qarşısında cərəyan edən hadisələr, xüsusən də əhval ruhiyyəsini inqilabi səmtə yönəltmışdı.

O, hərbi məktəbdə oxuyarkən altı ay muəllim və tərcüməçi vəzifəsində də işləmiş, sonra adyutant mütərcim vəzifəsini saxlamaqla, Sirab (Həmədan- Azərbaycanda) hərbi dəstəsinin komandiri olmuşdur.

O dövrdə Qacar səltənətinin zəifliyi üzündən ölkənin bir sıra əyalətləri ilə paytaxt arasında əlaqələr yox dərəcəsində idi. Yollar¬da ağalıq edən feodal hərbi dəstələrini və quldurları təmizləməkdən ötrü Amerikalı polkovnik “Meril”in komandirliyi ilə göndərilmiş batalyon da bir iş görə bilməmışdı. Gənc Məhəmməd Tağı Xan isə öz dəstəsi ilə 1914-cü ildə Tehran-Həmədan-Kirmanşah yolunu açmışdı. Bu ağır və mürəkkəb əməliyyata görə onun üçün mayor rütbəsi, elecə də qızıl medal istənilsə də, hərbi nazirlik gənc komandirin yaşının azlığını bəhanə gətirib, mayorluq rütbəsini əsirgədi və yalnız qızıl medal verdi. O dövrdə nəşr olunan “Tehran”, “Həmədan”, “Kirmanşah” qəzetləri onu "ən cəsarətli zabit", "kəndlilərin dadına çatan" adlandırmışdı.

M. Püsyan sonra başçılıq etdiyi jandarm eskodronu ilə Luristana getmiş, Burucerd döyüşlərində quldurları dağıtmış, bə’zi mürtacə Xanları habs etməklə əmin-amanlıq yarada bilmışdı. Bu çarpışma¬larda yaralanan komandir sağaldıqdan sonra mayor rütbəsi almış və Həmədan [Azərbaycanda] batalyonunun rəisi tə’yin ədilərək 1915-ci ilin 14 dəkabrina dək həmin vəzifədə çalışmışdı.

O, Həmədanda [Azərbaycanda] ikən Kirmanşahda təşkil olunmuş İran milli höküməti silahlı qüvvələrinin bu hissəsinə komandir qoyulur. Bu müddətdə gənc Türk zabiti Bidsərx, Qəzvin, Kəngavər, Kirmanşah cəbhələrinin komandiri vəzifəsini daşımış, ixtiyarindakı 1500 nəfərlik atlı və piyada hissələrlə Rus və İngilis qoşunlarına qarşı müvəffəqiyyətli yürüş əməliyyatları aparmışdı.

Bu azömürlü hökümət üzvləri mühacirətə məcbur olduqda, o da onlarla birlikdə İstanbul’a və sonradan 1917-ci ildə Bərlin’ə getmişdi. Orada əvvəl müalicə kursu geçmiş, sonra Almaniya ordusunun təyyarəçilik məktəbinə daxil olmuşdur. Gənc hərbçi yorulma¬dan öyrənir, aviasiya təxnikasına yiyələnirdi. Qısa müddət ərzində o, 33 dəfə uçuş geçirmişdi. Lakin yenidən ciddi şəkildə xəstələndiyindən, piyada qoşunlarına dəyişilmişdi. Azərbaycan diyasporasının bu gənc üzvü Almaniya ordusundakı xidmət zamanı millətinin hərb sahəsində nəyə qadir olduğunu Alman hərbçilərinə göstərmişdi.

Ölkədə gedən inqilabi hərəkat zamanı Məhəmməd Tağı Xan Leypsiq şəhərinə gedib riyaziyyat və musiqi təhsili almağa başlayır. Təhsil aldığı dövrdə bu Türk oğlu muəllimlərinin ailəsində elə xoş təəssürat yaratmışdı ki, muəllimi və müəlliminin qadını “Knayr” sonralar, onun haqqında kitab yazmış, Məhəmməd Tağı Xanı "ən nəcib İranlı" adlandırmışdı.

M. Püsyan Alman imperiyalizminin qoşunlarında xidmət etsə də, imperiyalizm əleyhinə üsyanları öz gözləri ilə görür və şübhəsiz, özü üçün, vətənin azadlığı üçün nəticə çıxarırdı.

Geri qayıdanbaş gənc Türk zabiti İsveçə gəlmiş, ora ilə tanış ol¬muş, sonra Petroqrada yollanmışdı. Bu zaman Petroqrad Oktyabr çevrilişindən sonrakı təlatümlər içərisində idi. Ona da söz yoxdur ki, Rusiya bolşeviklərinin sinfi bərabərlik, imperiyalizm, müstəmləgeçilik, milli zülm əleyhinə yaydıqları şüarlar, apardıqları təbliğat 28 yaşlı alovlu azadlıq aşiqinə tə’sirsiz qala bilməzdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Pətroqraddakı 1917-ci il oktyabr çevrilişində M. Püsyan’ın bir sıra həmyerililəri, o cümlədən məşhur inqilabçı “Heydər Əmioğlu” və qardası “Süleyman Tarıverdiyev” də fəal iştirak edirdilər.

Avropanı gəzib dolaşmış, bir neçə sahədə təhsil almış və gö¬zü bir çox həqiqətlərə açılmış Məhəmməd Tağı Xan 1920-ci ildə Ənzəli [Azərbaycanda] yolu ilə İran’a qayıtdı.

Deyilənlərə görə, 1915-ci ildə Qacarlar dövlətinin qərbindəki Türkiyə əsgərləri marş oxuyarkən ölkənin bütövlükdə onların olacağını söylədiklərini eşidən zabit M. Püsyan əvvəl məktubla, sonra şəxsən Türkiyə komandanına müraciət etmiş, qət’i e’tirazını bildirmişdi. Marşın sözlərini dəyişib qardaşlıq ruhuna salındığını eşidən və sevinən komandir sonrakı '"var olsun qeyrətli, qəhrəman oğlu Məhəmməd Tağı Xan Püsyan!” cümlsinə yenə e’tiraz etmişdi.

Onun vətənpərvərliyini və qəhrəmanlığını hətta ölümündə böyük rol oynamış gizli polis rəisi “Bağır Amili” və “Nasir Səskər” də yazmışdır. Tarixçi “M. Müctəhidi” isə yazır: “Təvazökarlıq, utanmaq və həyalılıq, iffət, alicənablıq, özünün tə’rifinə yol verməmək, xidmətlərini və hünərlərini başqası izah edərkən narahat olmaq kolonelin (Fıransizca “polkovnik” deməkdir) ba¬riz sifətlərindən idi".

“Məlik üş-şüara” Bahar Məhəmməd Tağı Xan’ın qaldırdığı üsyanın əleyhinə olsa da, şəxsiyyətini, cəsarətini, vətənpərvərliyini tə’rif etmişdi. Şair Bahar geçmiş dostunun həyat yolundan bahs edərək yazırdı ki, Məhəmməd Tağı Xan mühacirət dövründə Şəyx Həsən Tehrani ilə dost idi. Mən və Tehrani Demokrat Firqəsindən idik. M. Tağı Xan da bu firqəyə meyilli idi və ona inanırdı. Tehraninin evində onunla görüşüb Xorasanda bir hərbi-milli cəmiyyətin mərkəzinin yaradılması barədə gedirdi. Əslində onun bu işlərdən ötrü ürəyi gedirdi. O, kəmal-i məmnuniyyətlə bizim izahatımızı qabul etdi...

Demək lazımdır ki, ölkədə gedən mürəkkəb ictimai-siyasi pırosəslər mərkəzi hakimiyyəti xeyli zəifletmişdi. Əyalətlərin mərkəzdən qaçma məyilləri, xüsusən də davam edən Şəyx Məhəmməd Xiyabani (Azərbaycan) və Gilan hərəkatı Tehranı sarsıtmışdı. Lakin, eyni zamanda bə’zi yerdə Xanlıq, feodalların özbaşınalığı kimi mürtəce pıroses də inkişafda idi. O cümlədən Xorasanda başıpozuqluq, quldurluğun əl-ayaq açması iqtisadi-ticarət əlaqələrinin gediş-gəlişin pozulması və ziyarət yollarının qorxulu şəkil alması liberal burjuaziyasının hökümətə təzyiq göstərməyə vadar edirdi. Nəticədə Müşur üd-dövlə höküməti bu əyalətdə jandarm qüvvələrini gücləndirir, özbaşınalığı aradan qaldırmaq üçün Məhəmməd Tağı Xanı ora jandarm rəisi göndərmək məcburiyyətində qaldı. 1920-ci ilin oktyabrında polkovnik Məşhədə göndərildi. Bu Demokratik qüvvələrin qələbəsi demək idi.

Kolonel M. Püsyan Məşhədə gəldikdən sonra Demokrat Firqəsinin üzvləri ilə yaxınlaşır, onlarla iş aparmağa başlayır. O, yerli irticanın vali Qəvam üs-səltənəyə və İngilis konsuluna arxalandığını bilirdi. İrticaya qarşı mübarizə aparmaqda isə ona firqənin görkəmli üzvlərindən Haci Məhəmməd ağa Tahbaz Məhəmməd Haşım Mirzə Ənsər, Haci Hüsəyn ağa Malik kimi liberal burjua-mülkədar nümayəndələri, mütərəqqi fikirli ruhanilər, Məşhəddə yaşayan Azərbaycan tacirləri, sənaye sahibləri, əsnaf və qəsbkarlar kömək edirdilər. Məşhədin görkəmli sənaye sahiblərindən Əli Xan, Məhəmməd Xan Əmioğlu qardaşları Kolonelin maarif, mədəniyyət sahəsində islahat tədbirlərini həyata geçirilməsindən ötrü maddi yardım etməyi öhdələrinə götürmüşdülər. Əyalətin yeni jandarm rəisi "Milli komitə" adlı təşkilat yaradaraq onun şö’bələrini başqa şəhələrə də yayırdı. Təzliklə təşkilatın 3000-nə yaxın üzvü oldu.

M. Püsyan rəisliyə geçən kimi jandarmeriyanın büdcəsini Qəvam üs-səltənənin cibinə axmaqdan azad ədib, idarənin xərclərinə yönəltdi. Bu, Qəvam üs-səltənə ilə onun ilk toqquşması idi. Lakin Mə¬həmməd Tağı Xan azadlıq düşməni Əhməd Qəvam üs-səltənə və İngilis konsulunun nümayişkəranə şəkildə cəzalandırmaq istədikləri siyasi məhbusları da azad edib irticaya ikinci zərbə vurdu. Üçüncü zərbə daha ağır idi: Türk Məhəmməd Tağı Xan yüz illər bo¬yu Xorasanda özbaşınalıq edən, indi də vali və İngilis konsulu tərəfindən bir çox məqsədlər üçün istifadə olunan feodal hərbi qüvvələrini dağıtmışdı.

Kolonel Məşhədə gələrkən Tehrandan özü ilə bir dəstə zabıt gətirmişdi. Əksəriyyəti Türklər olan bu dəstənin tərkibinə mayor İsmayil Xan Bahadır, mayor Əli Riza Xan Şamşir, sultan (kapitan - N.H) Seyid Möhsün Xan Kazimi, Sultan Əliəsgər Xan Rifət, Sultan Qulam Hüsəyn Xan Saqfi, Sultan Əliəsgər Xan Qacar, sultan Hüsəyn Xan Dövlətşahi, Sultan Mirzə Əli Xan İyzədi, Naib (ləytənant - N.R.) Ağa Xan Xoşgin, Naib Haci Xan Təfrisi, Naib Məhəmməd Xan, Naib Cəlal Xan Zəmani, Sultan Nur Əlinəqi Xan Həkimi, Naib Əlisəfər Xan Musar, Naib Davud Xan Sinaqi, Naib Tağı Xan Tavus, Sultan Qulam Hüsəyn Xan Pedər, Sultan Ehsanulla Xan Azərəxiş və b. daxil idi.

Polkovnikin ilk gördüyü islərdən biri vali Qəvam üs-səltənəni həbs etmək oldu. Məşrutə hərəkatından üzü bəri çirkin əməlləri, azadlıq əleyhinə gördüyü işlərlə özünü ləkələmiş bu siyasi fitnəkarın hərbi qaragüruhu sarsıtmaqla yanaşı mütərəqqi qüvvələrə qol-qanad verdi. Qəvam üs-səltənə ilə bərabər 40 qatı irticacı da həbsə alınıb, əmlakı müsadirə edildi. Bunları görən Xorasan əhalisi şənlik içində idi.

Lakin atasının yaxın dostu, demokrat fikirli Haci Məhəmməd Tahbaz, Gilan Respublikasının Xarici İşlər naziri M. C. Pişəvəri ilə gö¬rüşlərdən aldığı təəssüratla Məhəmməd Tağı Xan daha dərin, içtimai-siyasi, iqtisadi islahatlara əl atırdı. O, zabit Qulam hüsəyn Xan Pedərin başçılığı ilə "Milli xəzinə" adlı fond yaratmışdı. Soyqunçu, zülmkar feodallardan müsadirə edilənlər bə’zi liberal dövlətlilərin, xəyriyyəçilərin verdikləri ianə, həmçinin, Türküstandan mühacirlərin Aşqabaddan göndərdikləri qızıllar bu fondda saxlanılırdı.

Şübhəsiz ki, irtica da əlini əli üzərinə qoyub oturmamışdı. Həbs olunub Tehrana göndərilən Qəvam üs-səltənə Seyid Ziyanın devrilməsindən sonra baş nazir postunu ələ geçirib, geçmiş cinayət şəriki Nəcd ül-səltənəni Xorasana vali göndərdi. Lakin vilayətdə anti-demokratik əhval-ruhiyyəni qızışdırdığına görə o da həbsə alınıb mül¬ki müsadirə edilərək "Milli xəzinə"yə verildi. 1921-ci il 25 aprel tarixli Məşhəd zəhmətkeşlərinin əzəmətli nümayişi sabahısı gün aprelin 26-da Məhəmməd Tağı Xanı qəti tələblə Xorasan valiliyinə gətirdi.

Yeni vali dərhal daha dərin islahatlara əl atdı. Belə ki, gündüzlər “qoruyub", gecələr quldurluq edən Qəvam üs-səltənə tüfəngçiləri, həmçinin müstəbid mə’murlar işdən uzaqlaşdırılıb əvəzində o dövrün rəsmi sənədlərində "Dəmir dəstə”, "Fədayi", "Kolonelin fədayisi" adlandırılan “Xususi qıvardiya təşkilatı" yaradıldı. “Xususi qıvardiya"nı səciyyələndirən çağdaş müəlliflərdən biri yazırdı: "Dəmir dəstə" mərhum Kolonelin rəşadətli və şücaətli, cavan Azərbaycanlı fədayilərdən təşkil olunmuşdu. Çox az ordularda belə nəfərlər ola bilər. Çünki neçə yüz nəfərlik bu dəstə Kolonellə münasibətdə neçə yüz bədəndə olan bir ruh kimi idi və öz imtahanlarını da belə verdilər".

Xorasan jandarmeriyasının əsasını təşkil edən quruplardan biri də "Kavə partizan ordusu" idi. Məhəmməd Tağı Xan Püsyana (general Həmzə Xan Püsyanın oğlu) tapşırmışdı. O isə bu sahədə yüksək təcrübəli hərbçi idi.

Xorasanın gənc valisi, Azərbaycan diyasporasının fəal uzvu, yaxın gələcəkdə üzləşəcəyi irtica qüvvələrinin nəhəngliyini, döyüşlərin amansızlığını nəzərə alıb Məşhəddə serjant, leytənant yetişdirən hərbi məktəb açdırmışdı. Oranı qurtaranların bir hissəsi sonra¬dan baş qaldıran irticaya qarşı döyüşlərdə qəhrəmanlıqlar göstərdilər. M. Püsyan özü də həmin məktəbdə müxtəlif ixtisaslardan dərs deyirdi. Tələbələrindən polkovnik Səfapur vətənpərvərliyi, fədakarlığı döyüş qabiliyyətini müəllimindən öyrəndiyini yazırdı.

Kolonel Soltanzadə mərkəzin Xorasandakı arxa-dayağını sarsıtmaq, yerli irticanı sındırmaq üçün 5 min silahlı döyüşçüyə malik Həzarə elinin başçısı, böyük feodal Şüca ül-mülkü məğlub edib, Əfqanıstana qaçırmış, heç kimi tanımayan Salar Xana zərbələr vurub istəhkamını almış, Xanların illərdən bəri vermədikləri vergiləri toplamışdı.

Dərəbəyliyin ortadan qaldırılmasının həm İmam Riza ziyarətgahının canlanmasına, həm ticarətin artmasına, həm də yerli sənayenin genişlənməsinə mühüm köməyi var idi. Ölkənin "Aftab-e Şərq", "Minu", "Ruh ul-qüds" adlı qəzetləri gənc valinin bu hərəkətlərini İmam Rizaya dərin məhəbbəti ilə izah edirdilər. Məhəmməd Tağı Xan sankı vaxtın azlığını irticanın bütün azqınlığı ilə hücuma geçəcəyini başa düşüb tələsir, eyni vaxtda bir neçə ağır işi görürdü. Va¬li bir yandan sənaye yüksəlişi üçün məsləhətləşmələr aparır, bir yandan yetimxanalar açaraq sahibsiz uşaqları dövlət himayəsinə alır, bir yandan Xorasanı məktəblər şəbəkəsinə bürüməyə çalışır, Məşhəddə, Nişapurda və bə’zi kəndlərdə ibtidai, peşə, orta, hətta ali məktəblər açdırırdı. Məşhəd məktəblərində tarix, coğrafiya, həndəsə, musiqi, hesab fənləri geçirilirdi, jandarmların uşaqlarının ayrıca təhsil pıroqramı hazırlanmışdı. Həmçinin, xəstəxanaların açılmasında kənd və qəsəbələrə 2-3 nəfərlik səyyar tibb dəstələrinin göndərilməsində həkim və Kolonelin xidmətləri misilsiz idi.

Üsyan rəhbəri başqa işlərlə yanaşı mədəniyyət, incəsənət və ədəbiyyat sahəsində də tədbirlərə əl atırdı. Bu işdə, şübhəsiz ki, əyalətdəki çoxsaylı Azərbaycan diyasporası üzvləri ona kömək edirdilər. O, bir insan qüvvəsinin və şüurunun verdiyi imkan daxilində hər bir işi görürdü. İngiltərənin Məşhəddəki konsulluğunda toplan¬mış silahların müsadirəsi bu qəbildən idi.

Lakin başda Qəvam üs-səltənə olmaqla, Tehran höküməti nə Fars şovinizmi, nə yerli qaragüruh, nə də ölkəni soyub-dağıdan xaricilər bu Türk oğlunun Xorasanda, gələcəkdə isə bəlkə də bütün İranda hakimliyinə dözə bilməzdilər. Onlar təsadüflərə ümid bağlamadan hər cür təxribat işləri aparırdılar". Qəvam üs-səltənə vilayətə tez-tez casuslar göndərir, onları valilikdə, jandarm, polis idarələrində, müxtəlif müəssisələrdə, təşkilatlarda vəzifələrə düzəltdirirdi. Belə təxribatçıları zabitlər arasında yerləşdirməyə də müvəffəq olmuşdu. Ətrafda isə milli-azadlıq hərəkatlarına, demokratik qüvvələrə ağır zərbələr vurulmaqda idi. Vaxtilə Məhəmməd Tağı Xanı Xiyabani hərəkatı əleyhinə döndərmək istəyənlər bu arzuya çatmasalar da, 1920-ci il sentyabrin 14-də üsyanı qan içində boğmuşdular. 1921-ci il oktyabrın əvvəllərində Gilan Rəspublikası da yıxıldı. Əvvəlcə Mirzə Kiçik Xan, dalınca məşhur inqilabçi Heydər Əmioğlu öldürüldü. Bu qanlı aksiyalarda Qəvam üs-səltənə ilə yanaşı hərbi nazir Riza Xan Pəhləvini və qatı solcu, dinsiz Ehsanulla Xan’ın rolu az deyildi. Dinsiz hərəkatları ilə hərəkatı laxladan inqilabçı Ehsanulla Xan qaçıb Aşqabaddan Xorasan üsyançılarına öz köməyini təklif etdikdə, vəziyyəti ağırlasan üsyan rəhbəri belə cavab vermişdi: "Sizin yaxşılığınızı istəmirəm, pislik eləməyin".

Riza Xan’ın isə qəhraman Türk oğlu ilə ayrı haqq-həsabı var idi. Hələ 1915-ci ildə Həmədana [Azərbaycanda] jandarm rəisi göndərilmiş M. Püsyan şəhərdə özbaşınalıqlar törədən Qazaqların qarşısını almaq üçün komandirləri Riza Xana tələb göndərmişdi. Tələb cavabsız qaldıqda Məhəmməd Tağı Xan Riza Xan’ın qərargahına girib Qazaqları tərksilah etmiş, komandiri həbsə almışdı. Üç gün həbsdə yatan Riza Xan azğınlıqlara son qoyan fərmanı imzalamağa məcbur olmuşdu.

İndi Tehran hökümətindən əmr alan Riza Xan 5 min qoşun, çoxlu top, pulemyot və başqa silahlarla Məşhəd üzərinə yürüyürdü. Yerli Zəfəranlı, Şadlu tayfalarının hərbi qüvvəsi də dovlət Qazaq ordusuna qoşuldu. Qəvam üs-səltənənin 700 nəfərlik təxribat dəstəsi artıq öz işini görmüşdü. Gürgan jandarm dəstəsi və Qoçan Xanları da üsyançılar əleyhinə çıxırdılar. Xayin jandarmlar, o cümlədən, təxribatçılar tərəfindən camaatın soyulması, xalqdan zorla vergi alınması, üsyançıların yerlərinin dəyişdirilməsi, jandarmların bilə-bilə əsir vərilməsi hərəkəti zəiflədir, müdafiəni boşaldır, Məşhəddə olacaq hücumun yollarını açırdı. Bunun əsl baiskarları arasında Kürdlər mühüm rol oynayırdı.

Məhəmməd Tağı Xan dörd tərəfdən mühasirəyə alınmışdı. Xəyanətlərin isə ardı-arası kəsilmirdi. Üsyan rəhbəri Cəfərabaddan kömək gözlədiyi zaman oradakı jandarm başçıları Həsən Xan Politik və Səyid Hasən Xan Fəxrai Məşhədə göndəriləcək mərminin, güllənin qarşısını aldı. Üsyanın son dayaq məntəqəsi rabitəsiz, sursatsız qaldı.

Vaxtilə Oktyabr çevrilişini alqışlayan, RSFSR-in Tehrana göndərdiyi səlahiyyətli səfiri F. A. Rotşteyni qabul edib, şərəfinə ziyafət verən, Leninin sağlığına badə qaldıran, səfiri paytaxta aparmaq üçün bir vzvod jandarm ayıran və onları mükafatlandıran kolonel M. Püsyan Aşqabada, Bakıya teləqramlar göndərib kömək istədiyi zaman ümidsiz vəziyyətə düşmüşdü. Bolşeviklərə inanan Məhəmməd Tağı Xan onları yalnız son anda tanımışdı. RSFSR Xalq Xarici İşlər komisari Tehrana F. A. Rotşteynə göndərdiyi 5 oktyabr 1921-ci il tarixli, 8348/8 saylı teleqramında yazırdı: "Bizim İrandakı siyasətimiz şahla şahlıq əleyhinə çıxanlar arasındakı mübarizədə son dərəcə ehtiyatlı olmaq, bitərəfliyi saxlamaq, daxili işlərə qoşulmamaqdır. Ümid edirik ki, Kirov və hərbi komisiya anlaşılmazlığı aradan götürəcək".

Bu kiçik teleqramın arxasında Gilan və Xorasan üsyanlarının fəlakətli sonluğu gizlənirdi. Bunu həmin sənədlər məcmuəsinin arxasında verilmiş qeyd açıq-aydın bəlləndirir. Qeyddə göstərilir ki, Sovət höküməti 1920-21-ci illərdə Gilan və qonşu şimali İran (cə¬nubi Azərbaycan nəzərdə tutulur - N.R.) əyalətlərində üsyançı dəstələrlə şah orduları arasındakı döyüşlərə qarışmağın qarşısını qəti şəkildə almaq üçün S. M. Kirova göstəriş vərib.

Bu nəzarətin həyata geçirilməsi üçün Sovət höküməti 1921-ci ilin oktyabrında Bakıya S. M. Kirovun sərəncamına Hərbi İnqilab Şurasının xüsusi hərbi komisiyasını göndərib.

Doğrudan da, Bakıdan Xorasan hərəkatına köməyə gedən cənubi Azərbaycanlı fəhlə dəstələrinin qarşısı Türk xalqlarının qəddar düşməni S. M. Kirov tərəfindən alınmışdı. Yaranışının ilk günlərində cəlbedici, parlaq bəyannamələr, şüarlarla dünya xalqlarına müraciət edən Sovət hökümətinə heç də bərabərhuquqlu, azad, müttəfiq Şərq dövlətləri deyil, müstəmləkələr lazım idi. Belə olmasaydı, Bolşevik S. Orconikidzə Məşrutə hərəkətını dağıtmaz, Xiyabani üsyanı təklənməz, Erməni Mikael Avatesyan (Sultanzadə) adı ilə İran KP-nin rəhbərliyinə soxulmazdı. Heydər Əmioğlu isə öldürülməz, Məhəmməd Tağı Xan qaragüruh əlində qalmazdı.

Təmamilə təklənib mühasirəyə düşən Məhəmməd Tağı Xan Türklərin "Dəmir dəstə"dən olan son üzvləri də sıradan çıxdıqdan sonra bir neçə yerindən yaralandı və öldürüldü. Düşmənlər onun başını kəsib Qəvam üs-səltənə və Riza Xan kimi cəlladlardan mükafat almaq istəyirdilər. Lakin, bu qəhrəmanın ölümü də geniş azadlıq nümayişinə çevrildi. Azərbaycanın mərd oğlu Məhəmməd Tağı Xan Soltanzadə Püsyan əbədi olaraq Xorasan tarixində azadlıq, demokratiya yolunun qəhrəmanlıq simvolu kimi qaldı və öz xalqına, vətəninə də şöhrət abidəsi qoydu.


Nazim Rizvan